هنر دیجیتال؛ مفاهیم بنیادین، استراتژی‌های خرید و مجموعه‌داری

هنر دیجیتال دیگر پدیده‌ای حاشیه‌ای در اکوسیستم دنیای هنر معاصر محسوب نمی‌شود. با نفوذ گسترده فناوری‌های نوین در همه جنبه‌های زندگی اجتماعی و اقتصادی، دیجیتالیزه‌‎شدن هنر نیز امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌آید. همچنین، با رونق بی‌سابقه‌ی ان اف تی در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ بسیاری برای نخستین‌بار با هنر دیجیتال به‌عنوان یک دارایی کلکسیون‌پذیر آشنا شده‌اند.

سابقه هنر دیجیتال به نیمه دوم قرن بیستم بازمی‌گردد. در دهه ۱۹۶۰، هنرمندان پیشگامی چون ورا مولنار (Vera Molnár) و هارولد کوهن (Harold Cohen) با بهره‌گیری از شیوه‌های کدگذاری خلاقانه به تولید تصاویر کامپیوتری دست زدند. در دهه‌های بعد، با گسترش رایانه‌های شخصی و شبکه‌های اجتماعی، هنر اینترنتی (Net Art) رشد چشمگیری پیدا کرد. امروز نیز فناوری‌هایی چون احراز هویت مبتنی بر بلاک‌چین (Blockchain Authentication)، نرم‌افزارهای تولید محتوای مولد (Generative Software)، مدل‌های هوش مصنوعی و پلتفرم‌های نمایش مجازی (Virtual Display Platforms) به بخشی از این اکوسیستم در حال گسترش بدل شده‌اند.

_{توضیح تصویر: «دوست پسرم از جنگ برگشت» (1996) از اولیا لیالینا -یکی از آثار شاخص «هنر اینترنتی» اولیه- یک داستان تعاملی تحت وب است که با استفاده از صفحات اچ تی ام ال و لینک‌های داخلی روایت می‌شود. مخاطب با کلیک روی لینک‌ها، تجربه‌ای غیرخطی از داستان عشق، دوری و بازگشت از جنگ را تجربه می‌کند.}

ویرجینیا گاتسونی (Virginia Gatsoni)، مشاور هنری، در گفت‌وگو با آرتسی بیان کرد: «هنر دیجیتال انقلاب عصر ماست؛ معاصریت ما در واقع بر پایه دیجیتالی‌شدن شکل گرفته است». امروز هنر دیجیتال بیش از هر زمان دیگری توجه نهادهای هنری را به‌خود جلب کرده است: موزه‌ها، چیدمان‌هایی از واقعیت مجازی (Virtual Reality Installations) نمایش می‌دهند، هنرمندان جوان مخاطبان‌شان را به‌صورت آنلاین پیدا می‌کنند و خانه‌های حراج سنتی آثار تولیدشده با هوش مصنوعی را به فروش می گذارند؛ آثاری که به‌ویژه نزد مجموعه‌داران جوان بازتاب گسترده‌ای پیدا کرده است. در چنین بستری، عرصه دیجیتال دیگر مسیری موازی با جهان سنتی هنر محسوب نمی‌شود، بلکه به‌طور فزاینده‌ای با آن ادغام شده است.

با این حال، خرید هنر دیجیتال برای تازه‌واردان هنوز هم تجربه‌ای پیچیده و گاه هراس‌آور است. اصطلاحاتی چون ضرب کردن (Minting)، گَس‌فی یا کارمزد شبکه (Gas Fees)، قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) یا رمزارز (Cryptocurrency) برای بسیاری ناآشنا و یا حتی فنی جلوه می‌کند. افزون بر این، گستره وسیع آثار و قالب‌ها انتخاب کردن را دشوار می‌سازد.

با وجود این، بخش عمده‌ای از این سردرگمی را می‌توان برطرف کرد؛ ابزارهای گردآوری آثار دیجیتال روزبه‌روز ساده‌تر و مسیر دسترسی به هنرمندان نیز شفاف‌تر شده است. این راهنما تلاش می‌کند تصویری روشن از چیستی هنر دیجیتال، شیوه‌های ارزیابی آن و مراحل خرید ارائه کند. 

هنر دیجیتال؛ اصطلاحات مرسوم

دنیای هنر دیجیتال بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که غالباً تصور می‌شود؛ در واقع این اصطلاح به هر اثری که با استفاده از فناوری دیجیتال خلق شده باشد، اطلاق می‌گردد. برای آشنایی بیشتر با سبک‌ها و تکنیک‌های مرسوم در ادامه به برخی از اصطلاحات پرکاربرد در این حوزه پرداخته شده است:

• نقاشی و طراحی دیجیتال
  Painting/Digital Drawing

با استفاده از قلم‌موها و ابزارهای دیجیتال و بر روی نرم‌افزارهای طراحی خلق می‌شود. این آثار حس و سبک نقاشی سنتی را دارند، اما به شکل دیجیتال و روی صفحه نمایش ارائه می‌شوند.

• هنر پیکسلی
  Pixel Art

 سبکی از هنر دیجیتال که با آرایش دقیق و حساب‌شده‌ی تک‌تک پیکسل‌ها ساخته می‌شود و معمولاً حالتی نوستالژیک و گرافیکی شبیه به بازی‌های ویدیویی قدیمی دارد.

• مدل‌سازی و حجم‌سازی سه‌بعدی
  3D Modeling/Sculpting

فرآیندی که در آن اشیاء، شخصیت‌ها یا محیط‌های سه‌بعدی با استفاده از نرم‌افزارهای دیجیتال خلق می‌شوند و امکان مشاهده و ویرایش از تمام زوایا فراهم است.

• عکاسی دست‌کاری‌شده
  Manipulated Photography

شاخه‌ای از هنر دیجیتال است که در آن عکس‌ها با ابزارهای دیجیتال تغییر کرده و در نتیجه جلوه‌های بصری، ترکیب‌بندی یا مفاهیم نوآورانه خلق می‌گردند.

• کولاژ دیجیتال
  Digital Collage

 کولاژ دیجیتال نوعی هنر دیجیتالی است که در آن چندین تصویر، متن یا عناصر گرافیکی مختلف با هم ترکیب می‌شوند تا یک اثر واحد و هماهنگ بسازند.

• هنر مولد
  Generative Art

 سبکی از هنر دیجیتال که با الگوریتم، کد یا هوش مصنوعی ایجاد می‌شود. هنرمند قواعد و دستورالعمل‌ها را مشخص می‌کند و اثر در نهایت توسط سیستم تولید می‌شود.

• هنر فراکتال
  Fractal Art

هنر فراکتال گونه‌ای از هنر دیجیتال است که در آن با استفاده از فرمول‌های ریاضی و الگوریتم‌ها، الگوهای پیچیده و تکرارشونده ایجاد می‌گردد.

• هنر واقعیت افزوده
  Augmented Reality Art - AR

اثری دیجیتال که با استفاده از دستگاه‌هایی مثل موبایل یا عینک AR روی دنیای واقعی قرار می‌گیرند و تجربه بصری تعاملی ایجاد می‌کنند.

• هنر واقعیت مجازی
  Virtual Reality Art - VR

آثاری دیجیتال که در محیط‌های کاملاً سه‌بعدی و تعاملی خلق می‌شوند و مخاطب می‌تواند با هدست‌های VR در آن‌ها غوطه‌ور شود.

• انیمیشن دیجیتال
  Digital Animation

فرآیندی هنری و فنی که در آن تصاویر ثابت با استفاده از نرم‌افزارهای دیجیتال به حرکت درمی‌آیند. این فرایند شامل طراحی کاراکتر، مدل‌سازی سه‌بعدی، نورپردازی، شبیه‌سازی فیزیکی و رندرینگ است و می‌تواند برای روایت یک داستان، ایجاد جلوه‌های بصری یا تجربه‌های تعاملی به کار رود.

• هنر وکتوری
  Vector Art

شاخه‌ای از هنر دیجیتال است که با نرم‌افزارهای طراحی وکتور ساخته می‌شود. مزیت اصلی این روش خاصیت مقیاس‌پذیری نامحدود است؛ یعنی تصویر بدون اُفت کیفیت یا پیکسلی‌شدن، وضوح خود را در هر اندازه حفظ می‌کند. دلیل این ویژگی آن است که وکتور به‌جای پیکسل، بر پایه خطوط و اشکال هندسی تعریف می‌شود.

• چیدمان‌های تعاملی
  Interactive Installations

آثار دیجیتالی که به ورود مخاطب یا تغییرات محیط واکنش نشان می‌دهند.

• هنر گلیچ
  Glitch Art

گونه‌ای از هنر دیجیتال است که با بهره‌گیری از خطاها و اختلالات تصویری یا صوتی شکل می‌گیرد. در این شیوه، خطاهای فنی که معمولاً به‌عنوان نقص در نظر گرفته می‌شوند -مثل سوختن پیکسل، اعوجاج یا نویز دیجیتال- به‌طور آگاهانه به‌عنوان عنصر زیبایی‌شناختی به کار گرفته می‌شوند.

_{توضیح تصویر: . در این رویداد پنج نسخه از تنها ۲۴ نسخه فیزیکی موجود از کریپتوپانکس (CryptoPunks) عرضه شد. این آثار لیتوگرافی که توسط جان واتکینسون (John Watkinson)، هم‌بنیان‌گذار «لاروا لبز» (Larva Labs) امضا شده‌اند، نمونه‌ای برجسته از هنر پیکسلی هستند.}

جوامع هنری دیجیتال

رشد هنر دیجیتال درست همزمان با شکل‌گیری جوامع دیجیتال اتفاق افتاد. همان تحولاتی که امکان خلق آثار دیجیتال را ساده‌تر کردند، راه را برای اشتراک‌گذاری، بحث و همکاری نیز هموار ساختند. از انجمن‌های اینترنتی  (Internet Forums) دهه‌ی ۱۹۹۰ تا دوران وب نسل سوم (Web3) و شبکه‌های اجتماعی در دهه ۲۰۲۰، دنیای هنر دیجیتال به شکلی جهانی درهم‌تنیده شده است؛ فناوری هم موتور تولید هنر و هم بستر ارتباط اجتماعی است.

الکساندرا آرتامونوفسکایا (Alexandra Artamonofskaya) مجموعه‌دار مقیم لندن و مدیر هنری بین‌المللی در «تریلیتک» (Trilitech)، در گفت‌وگو با آرتسی توضیح می‌دهد: «در هنر دیجیتال مجموعه‌داری صرفاً به معنای مالکیت نیست؛ بلکه مشارکت در یک فرهنگ زنده و شبکه‌ای است؛ فرهنگی در حال پیشروی، عمیقاً تجربی و ذاتاً جهانی».

رابطه‌ی ان اف تی با هنر دیجیتال

ان اف تی که از سال ۲۰۲۰ به شکل عمومی شناخته شد، ابزاری برای ثبت مالکیت و اصالت در هنر دیجیتال به‌شمار می‌آید؛ این موضوع به‌ویژه برای آثاری چون فایل‌های جِی‌پِگ، گیف یا مدل‌های سه‌بعدی اهمیت دارد، زیرا این فرمت‌ها را می‌توان بدون اُفت کیفیت تکثیر کرد. اگرچه این ویژگی برای اشتراک‌گذاری ایده‌آل است، اما فروش «نسخه اصلی» یا اثبات مؤلف‌بودن هنرمند را دشوار می‌سازد.

ان اف تی در اصل یک توکن دیجیتال است که اصالت و مالکیت یک اثر را اثبات می‌کند. هر ان اف تی یک مدخل منحصربه‌فرد در بستر بلاک‌چین است که خالق اثر، مالک فعلی و تاریخچه تراکنش‌ها را ثبت می‌کند. ان اف تی در واقع یک گواهی دیجیتال است که دنبال‌کردن سابقه نقل و انتقالات را ممکن می‌کند و فرآیند فروش مجدد را شفاف می‌سازد.

با این حال، هنر دیجیتال تماماً به ان اف تی گره نخورده است. یک نقاشی یا مجسمه دیجیتال می‌تواند بدون گواهی ان اف تی وجود داشته باشد. همان‌طور که یک اثر هنری سنتی می‌تواند بدون گواهی اصالت و تاریخچه پیشینه مالکیت وجود داشته باشد.

معیارهایی که باید به‌هنگام خرید در نظر داشته باشید

• شماره نسخه
  Edition Size

مانند آثار چاپ، بسیاری از آثار دیجیتال نیز در چند نسخه عرضه می‌شوند و تعداد نسخه‌ها بر ارزش اثر تأثیر می‌گذارند.

• کیفیت و فرمت فایل
  File Quality & Format

 باید مطمئن باشید که اثر را در بالاترین کیفیت و در فرمت قابل‌استفاده دریافت می‌کنید.

• مجوز استفاده
  Usage Rights

به هنگام خرید، مجوز استفاده را در نظر داشته باشید؛ به‌عبارتی، آیا فقط حق نمایش شخصی را دارید یا مجاز به تکثیر، فروش مجدد یا استفاده تجاری نیز هستید.

• قرارداد هوشمند
  Smart Contract

 توافق‌نامه‌ای خودکار است که روی بلاک‌چین ذخیره می‌شود. وجود آن برای امنیت معامله ضروری است.

• ابرداده و پیشینه مالکیت
  Metadata & Provenance

 در خصوص ان اف تی‌ها حتماً سوابق ثبت‌شده بر روی بلاک‌چین، تاریخ خلق و پیشینه مالکیت را بررسی کنید.

• روش‌های نمایش
  Display Options

از قاب‌های دیجیتال و گالری‌های وی آر گرفته تا پورتفولیوهای آنلاین، قبل از خرید باید شیوه نمایش اثر را انتخاب کنید.

مشاورانی چون استفان دبست (Stefan Debest) از «این آرته وریتاس» (In Arte Veritas) تأکید می‌کنند که مطالعه بازار، گفت‌وگو با گالری‌ها، حضور در حراجی‌ها و ارتباط با هنرمندان نقش مهمی در توانایی ما برای سنجش ارزش آثار دیجیتال هنگام خرید دارند. مشارکت در شبکه‌های آنلاین مانند اُپن‌سی (OpenSea) یا آرت‌دکس (ArtDex) فرصت دسترسی مستقیم به هنرمندان و جامعه پشتیبان آثار را برای مجموعه‌داران فراهم می‌کند. جامعه‌ای که در نهایت بر قیمت و اعتبار اثر تأثیر می‌گذارند.

ملاحظات و نکات مهم

برخی اشکال هنر دیجیتال، مانند نقاشی‌ها و مجسمه‌های دیجیتال، از نظر روند خرید شباهت زیادی با رسانه‌های سنتی دارند. اما دسته‌هایی همچون ان اف تی‌ها دارای نیازمندی‌های متفاوتی هستند، به هنگام خرید باید کیف پول دیجیتال مثل متامسک (MetaMask) داشته باشید، با رمزارزها (معمولاً اتریوم) پرداخت را انجام دهید، و حق کارمزد شبکه را تقبل کنید.

موضوع ذخیره‌سازی هم اهمیت دارد: فایل‌های روی‌زنجیره (On-chain) به‌طور دائمی روی بستر بلاک‌چین ثبت می‌شوند و از نظر قابلیت رهگیری و ماندگاری قابل‌اطمینان‌ترند. فایل‌های خارج‌زنجیره (Off-chain) بر روی سرورهای خارجی ذخیره می‌شوند و این باعث افزایش ریسک می‌شود.

چهار توصیه برای خرید هنر دیجیتال

شناسایی و آشنایی با ابزارها: بازار و ابزارهای نوین را بشناسید. این حوزه به سرعت در حال تغییر است.

نگاهی انتقادی داشته باشید: هنر دیجیتال را مانند هر خرید هنری دیگر با نگاه انتقادی بررسی کنید؛ در اینجا تحقیق درباره هنرمند و ارتباط مستقیم با او اهمیت ویژه دارد.

ارزیابی ریسک: بازار هنر دیجیتال بازاری پرنوسان است و باید مراقب قیمت‌گذاری‌ها و حباب‌ها باشید. به این توجه کنید که آیا موزه ‌یا مجموعه‌ای معتبر اثری از آن هنرمند خریده است یا خیر.

وارد جوامع دیجیتال شوید: در فضاها و پلتفرم‌های هنر دیجیتال فعال شوید؛ بسیاری از هنرمندان در کار خود ابزارها و منطق مخصوص دارند؛ درک این ذهنیت برای فهم عمق کارشان ضروری است.

منبع

Rabb, M. (2025, August 15). How to buy digital art. Artsy. https://www.artsy.net/article-url