نگاهی به بازار هنر اسلامی پیشامدرن

ژانر هنر اسلامی، 14 قرن، 3 قاره و انبوهی از مدیوم‌ها را در بر می‌گیرد. این اصطلاح برای هنری به کار می‌رود که در سرزمین‌های تحت حاکمیت اسلام خلق شده باشند. بازار این هنر، از لحاظ جغرافیایی، بازه‌ی زمانی و متریال یکی از متنوع‌ترین بازارهاست. علی‌رغم فروش‌های خبرساز و پر سروصدایی مثل شمشیر تیپو سلطان 14.9 میلیون دلاری، برگ شاهنامه شاه طهماسبی 8 میلیون دلاری و شمعدان برنجی 7.8 میلیون دلاری، این بازار در طی سال‌ها از لحاظ ارزش و حجم فروش دچار نوسان بوده است. با توجه به آنکه هر ساله حراج‌ها رویدادی تحت عنوان هفته‌‌ی هنر اسلامی را در لندن برگزار می‌کنند، این مقاله نگاهی خواهد داشت به روند بازار هنر اسلامی در ده سال گذشته و روند سرمایه‌گذاری و مجموعه‌داری در این هنر با توجه به تنش‌های سیاسی و اقتصادی که در منطقه خلیج فارس وجود دارد.

در سال 2023 فروش آثار هنر اسلامی در سه حراج‌خانه ساتبیز، کریستیز و بونامز در لندن به مجموع 57 میلیون دلار آمریکا رسید و بونامز با 936.8% افزایشِ در فروش جایگاهی متمایز پیدا کرد. یکی از دلایل اصلی این رشد، رکوردشکنی شمشیر تیپو سلطان متعلق به قرن هجدهم بود که تقریباً 2 برابر آخرین رکورد ثبت‌شده برای گرانترین شیء هنر اسلامی و هفت برابر کمینه برآورد (1.86 میلیون دلار) به فروش رفت. از سوی دیگر ساتبیز و کریستیز به ترتیب 0.1% افزایش و 54.8% کاهش را در فروش بخش هنر اسلامی خود تجربه کردند. با آنکه سال گذشته فشارهای اقتصادی و بحران جنگ بر خرید و فروش هنر سایه افکند، ولی میزان رشد فروش حراج‌خانه‌های کریستیز و ساتبیز با یکدیگر همخوانی ندارند، به‌طوری‌که زمانی که یکی با افزایش فروش همراه است دیگری دچار کاهش در فروش می‌شود (این مهم در زمان کووید قابل انطباق نیست). کریستیز در سال‌های 2021 و 2022، بعد از تجربه یک سال کاهش، رشد متدوام 58.7% و 24.9% داشت. از طرف دیگر، یک الگوی معکوس را می‌توان برای ساتبیز مشاهده کرد، ساتبیز در سال 2022 با 24.7% کاهش روبه‌رو بود که با یکسال رشد و دو سال کاهش دنبال شد. چنین عملکردی نشان از تغییر رفتار خریدار نسبت به فروشنده دارد، مخصوصاً خریدارانی که آثار گران‌قیمت را گردآوری می‌کنند. از لحاظ مجموع فروش، هر دو حراج‌خانه تعداد آثار کمتری را در سال 2023 به فروش رساندند، تاحدی‌که کریستیز یک پنجم سال 2016 و ساتبیز 60% از بالاترین میزان ثبت‌شده خود فروش داشت. نرخ فروش ساتبیز در سطح 55% باقی ماند و کریستیز با 67.7% پایین‌ترین نرخ فروش 4 سال گذشته خود را بدست آورد.

در بین قطعه‌های پرفروش و نمایشگاه‌های کیوریت‌شده، فرش‌های ایرانی، نگاره‌های مغولی و صفوی و سفال‌های ایزنیک همچنان بیشترین طرفداران و پیشنهادات خرید را دارند و پول‌های هنگفتی را وارد بازار می‌کنند. به غیر از لندن، حراج شرقی و اسلامی تاجان در پاریس و حراج هنرهای شرقی در هلند هر دو نتایج خوبی را کسب کردند و سالانه، از نیم میلیون تا یک میلیون افزایش همراه بوده‌اند. علاوه بر همتایان قاره‌ای، حضور منطقه‌ای کریستیز دبی و خانه‌ی حراج الباهی در قطر فرصت‌های هیجان‌انگیزی برای فروش هنر اسلامی فراهم می‌آورند که با برنامه‌های موزه‌ای و برنامه‌های آموزشی مؤکد می‌شوند. اگر لندن مایل است تا به موفقیت خود در این چشم‌انداز در حال تحول ادامه دهد، شاید زمان آن رسیده تا کم‌تر به دنبال میراث‌سازی بوده و بیشتر به سمت ایجاد ارتباط با این بازار روبه‌رشد حرکت کند.