قالی کاشان محتشم، مجلس نادرشاه

کارگاه استاد افسانه‌ای قالیبافی کاشان، «محتشم» یکی از برجسته‌ترین فصل‌های تاریخ فرش ایرانی است. اطلاعات دقیقی درباره محتشم به عنوان یک شخصیت تاریخی در دست نیست جز اینکه در کم‌شمار نمونه‌های کتیبه‌دار بازمانده، عبارت «کارخانه محتشم» و در برخی عبارت «عمل حاج محمد حسن محتشم» دیده شده است. کنش‌های هنرمندانه و نوآورانه محتشم، برآیند زایش سبکی ویژه از دید طراحی و شیوه بافت در قالیبافی کاشان و فراهان در نیمه دوم سده نوزدهم و آغاز سده بیست میلادی بود. شیوه او همچون جنبشی هنری تأثیر بزرگی در فرش کاشان داشت که همزمان و یا پس از آن در کارگاه‌های باشکوهی چون «آتش اوقلو» و «دبیرالصنایع» پیگیری شد. سال‌هاست که گره‌بافته‌های محتشم و نیز نمونه‌هایی که پیرو سبک او به میانجی شاگردان مستقیم یا کسانی که تحت‌تأثیرش قرار گرفتند، بافته شده (و به آنها نیز محتشم گفته می‌شود)، در مجموعه گردآورندگان گره‌بافته‌های فاخر ایرانی دست به دست می‌شود. برخی از آثار محتشم در موزه‌ها نگاهداری می‌شود و همواره به عنوان معیار برجستگی در قالیبافی به آنها ارج گذاشته شده است. محتشم در دوره همه‌گیری فرش‌های تصویری هم سهم بزرگی در آفرینش نمونه‌های بسیار زیبا داشت. نقشه‌های شکارگاه و آثاری که بیانگر روایت‌های تاریخی و ادبی بودند از متن‌های مورد توجه کارخانه محتشم به حساب می‌آمدند که از آن جمله می‌توان به قالیچه‌های نامور به نادرشاهی از مجموعه آثار محتشم که یکی از بهترین نمونه‌های آن همین پرده زیباست اشاره کرد. کیفیت طراحی و چهره‌پردازی در این تابلوی شگفت‌انگیز که با برگزیدن رنگ‌های موزون و هماهنگ به کمال رسیده حتی در سنجش با نمونه‌های همانند کارخانه محتشم شایسته درنگ است. در این اثر دو مجلس طراحی شده که مجلس اصلی و بالایی نادرشاه را در پرتو حمایت دو محافظ نشان می‌دهد که به تنپوش و کلاه زندی آراسته‌اند، در حالی‌که شاه بر تخت طاووس دو زانو با ردایی سبزرنگ، شمشیر به دست نشسته است. مجلس دوم که پایین پای شاه دیده می‌شود، دو شاهزاده را تاج بر سر در دو طرف گلدانی بزرگ دربردارنده دسته‌گل‌های بسیار زیبا به تصویر کشیده است. از نگاه هنر طراحی چهره در قالیچه‌های تصویری حتی نمونه‌هایی که در کارخانه محتشم بافته شده این نمونه در نوع خود برجسته و کم‌نظیر است. انتخاب حاشیه‌ای که همسان طرح آن در قالی‌های دیگر غیرتصویری محتشم استفاده شده و کتیبه ظریفی که دور متن طراحی شده به‌گونه چشمگیری به زیبایی متن افزوده است. گزینش خط نستعلیق برای نوشتن ابیاتی برگزیده از مخمسی از ابن یمین نیز از ویژگی‌های این قالیچه در سنجش با نمونه‌های دیگری است که در آنها از خط ثلث استفاده شده است. این قالیچه همچون بسیاری از آثار محتشم با کرک بسیار لطیف بافته شده و خوشبختانه در نهایت تندرستی بیش از یک قرن را پشت سر گذاشته است.